بررسی معماری مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله در میدان نقش جهان
نویسنده: نگار رضوانی
مسجد جامع عباسی:
سمت جنوب میدان نقش جهان مسجدی با چهار مناره به چشم می خورد که در جبهه جنوبی میدان واقع شده، مناره ها مزین به کاشی کاری و خطوط بنایی مارپیچ هستند و پنجره هایی مشبک به جنس سنگ مرمر سنگبری شده در دورتادور سر مناره و قسمتی با مقرنس کاری ظریف و زیبای کاشیکاری شده در زیر این مکان مرتفع که مخصوص خواندن اذان بوده به مناره ها فرم زیبایی بخشیده است.
همچنین دو شبستان در محوطه زیر گنبد که سقف آنها با هشت گنبد کوچک پوشیده شده و بر ستون های عظیمی استوار است و هر یک دارای دو محراب کاشیکاری شده می باشد.این شبستان ها فضایی خاص با چهار طاقی های متوالی برهندسه ای منظم گسترده شده اند که محیط مسجد را معنوی جلوه می دهد. مسجد چهار مناره ای نیز به سبک پلان چهار ایوانه طراحی و اجرا شده ، و سازه های اطراف این ایوان ها که به ارتفاع 48 متر از سطح حیاط ساخته شده اند همگی با کاشیکاری های معرق و هفت رنگ یکدست پوشیده و تزیین شده اند با ازاره های قهوه ای روشن مرمری و خطوط بنایی از نکات این مسجد است.
گنبد مسجد نیز از شاهکارهای معماری به حساب می آید که به صورت دو پوسته دو پوش بنا شده که ارتفاع داخلی گنبد38 متر و ارتفاع خارجی 54 متر می باشد و فضای زیر گنبد دارای ویژگیه خاصیت آکوستیکی می باشد زیرا وقتی بر روی سنگی که دقیقا در نقطه مرکزی زیر گنبد قرار دارد می ایستیم انعکاس صوت را می توان شنید.
این مجموعه به دست معمار نامدار دوران صفوی یعنی علی اکبر اصفهانی ساخته شده که ساختار بنای مسجد را با استراکچری قدرتمند خلق کرد، با طاق و تویزه های متنوع و درهم، شبستانهایی گسترده در سرایی چهار ایوانه که به عنوان شاهکار سده یازدهم ه ق به حساب می آید.
در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی اسکندر بیک ترکمان تاریخ شروع ساخت مسجد را 1020 ه ق به دستور شاه عباس کبیر معرفی می کند.
مسجد جامع عباسی نیزیکی از زیباترین فرم های سردرهای ورودی را داراست که با کاشی های معرق و هفت رنگ در رنگهای آبی ،سفید، فیروزه ای و لاجوردی با اشکال اسلیمی وختایی و گل و مرغ،کتیبه هایی به خط ثلث و ازاره های سنگی و سنگبری شده گلدان مانند،کاشی های مارپیچ داردور تادور طاق جناغی مرتفع اصلی که به رنگ فیروزه ای درآمده و مزین شده و با مقرنس کاری های مرتفع و زیبا با شمسه ای نیم دایره ای در مرکز که تو رفتگی های تاسی شکل بدنه ی مقرنسها از ادامه شمسه دالبر دار آغاز می شوند چشم هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله که در مقابل کاخ عالی قاپو ساخته شده؛ یکی از زیباترین و نفیس ترین میراث ماندگار در تاریخ معماری ایران در دوره صفویست که به عروس میدان نقش جهان با گنبدی فیروزه ای و خوش فرم و خوش رنگ معروف است.
نوع گنبد این بنا از نوع گنبدهای نار است که بر روی هشت طاق جناغی قرار گرفته و یکی ار سخت ترین فرم های ساخت و اجرا در معماریست که به گفته پروفسور پوپ ساخته دست بشر نیست! او به این خاطر به چنین استعاره ای اشاره کرده زیرا گنبد نار مسجد شیخ لطف الله به نظم و درایت خاصی بنا شده و از لحاظ فلسفه زیبایی شناسی ظرافت و در عین حال پیچیدگی ومفهوم خاصی در پرداخت شاعرانه عناصر معماری را بیان می کند ، هم پلان و زیر بنای سازه ای مسجد و هم تزئینات وابسته به آن شالوده ای از هنر سمبلیک و کلاسیک معماری ایرانی به حساب می آیند که نمای این مسجد مدرسه درباری را خاص تر می کند.
گنبد ملقب به فیروزه ایه این بنا دارای کاشیکاری های معرق با کتیبه هایی به خط ثلث به قلم استاد معروف خطاطی یعنی علیرضا عباسی است که در ناحیه سردر ورودی بنا به رنگ سفید در زمینه ای لاجوردی طراحی و اجرا شده است. شال یا ساقه ی گنبد به رنگ فیروزه ای با کاشیکاری های خط بنایی و روزنه های مشبک داخل قوس های جناغی آراسته شده، و پس زمینه بدنه گنبد که با کاشیهایی به رنگ نخودی و نقوش پیچ دار اسلیمی و ختایی گل دار به رنگ فیروزه ای و سفید روی آن طراحی و خلق شده؛ نگاه مخاطبان را به خود و تامل در نقوش روی گنبد وا می دارد، که به گفته باستانشناس محقق معروف فراسوی "نقشه طرح بسیار قوی و زیباست و بطور خلاصه توافقیست بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش با شکوه"
نوک گنبد به یک ستاره هشت گوش فیروزه ای رنگ ختم می شود و قله آن به کلاهکی که با کره های منظم مزین شده منتهی میگردد.
زیر این گنبد مدور دایره ای شکل که بر روی یک پلان مربع به اضلاع 19 متر بنا شده و به واسطه فیلپوش هایی از گوشه اضلاع مربع، طرح چهار ضلع به هشت ضلع و بالاتر شانزده ضلع و بعد سی و دو ضلع رسیده و ساق گنبد روی آن پرداخت شده از نکات دقیق در مهرازی این بنا به حساب می آید که میراثی از نیاکان معمار دوران طلایی عصر ساسانیان است. تزیینات دیوارها و بدنه زیر گنبد تماما از کاشی معرق پوشیده شده با نقوش اسلیمی و ختایی و فرم هایی لوزی شکل یا قطره مانند که هرچه به مرکز گنبد نزدیک می شوند با نظمی دقیق کوچکتر شده و هوشمندانه به خاطر خطای دید ارتفاع زیر گنبد را دوچندان به نظر بیننده القا می کند و به شمسه ای گلدار شبیه فرشهای اصیل ایرانی ختمش می کند که هوشمندی طراح و معمار را ثابت می کند،زیرا وقتی از فاصله دوتر زیر گنبد را به نظاره می نشینیم انگار زیر آسمان کویر، کهکشانی پر نقش و نگار و منظم را شاهدیم، و وقتی حریر تابش نور خورشید از پنجره های مشبک مرمر به مرکز زیر طاق گنبد نفوذ می کند ؛چیزی شبیه دم یک طاووس رویایی را به وجود می آورد که با گذر زمان در طول روز باز و بسته میشود طوری که اشعه نور طلایی خورشید در موقع غروب باریک شده یعنی که طاووس خیالی دمش را جمع کرده وبعد ناپدید می شود!
این حالت خود نوعی بازی با رنگ و نور است که معماران ایرانی همیشه این نکته را مد نظر داشته اند.در زیراین فضای مدور پرنقش و نگاردر قسمت ساق گنبد پنجره های متعدد مشبک آجری و کاشی کرمی مایل به زرد رامیبینیم که هم از لحاظ زیبایی و هم از لحاظ کنترل نور تاثیر فاحشی روی این فضا ایفا می کنند.
پیش خوان مسجد از ضلع شرقی میدان آغاز می شود و کمی عقب نشینی دارد که با بالا رفتن از چهار پله به قسمت سردر می رسیم و ازاره دیوارها و سکوی چسبیده به آنها که به صورت قرینه در طرفین درب ورودی ساخته شده اند پوشیده از سنگهای مرمری زردرنگ و قهوه ای روشن با تکه های بزرگ می باشند که ترکیب رنگ این سنگهای مرمریت در کنار رنگ آبی کاشی های معرق و هفت رنگ ،بنا را چشم نوازتر می کند.
مقرنس کاری های ظریف و منظم پوزه آهویی این سردر زیبا که با کاشی معرق پرداخت شده جلوه ای از تجلی هندسه و ریاضیات ترسیمی می باشد که نظم در خلق را نشان می دهد.بخش های نازل تر این طاق مقرنس کاری شده یک نوار لاجوردی با خطوط ثلث سفید رنگ را نشان می دهد که این بخشهارا تقسیم می کند با مستطیلهای قرینه ی طرفین درب چوبی ورودی، که سطح آنها با کاشی های هفت رنگ و نقوش گل و گلدان تزیین و پوشیده شده است.
پس از عبور از درب ورودی به فضای هشتی می رسیم که مارا به سوی راه رویی که به شبستان منتهی می شود،راهنمایی می کند، راهرو با زاویه 90 درجه به سمت راست می پیچد.فرم طاق های این راهرو به شکل چهارطاقی های مرسوم آن زمان است که با رسمی بندی های هندسی دم غازه ای و رسیدن به مرکزشمسه ی خورشید مانند با پوشش کاشی های هفت رنگ زرد و ترکیب با رنگهای آبی و نقوش اسلیمی و ختایی گلدار در پایین شمسه مرکزی (قسمت سمبوسه) و تفکیک هرچهار طاقی با طاق و تویزه ی مجاور خود با همچنان پوشش طرح دار نقوش گیاهی اسلیمی و گلدارزرد و آبی، خود ذوق در پوشش کاشی کاری در معماری ایرانی را نشان می داده است.
