بررسی مسجد جامع عتیق اصفهان
نویسنده: نگار رضوانی
مسجد عتیق یا جامع اصفهان:
این مسجد یکی از مهمترین و بزرگترین مساجد جهان اسلام بوده و تاکنون هم همچنان از با ارزش ترین میراث معماری در کشورهای اسلامی است که در دوره های متعدد در گذر زمان قرن به قرن الحاقات و تغییراتی در بنای سازه ای مسجد ایجاد شد که نشانه ای از اهمیت و توجه زمامداران و مردم به این مکان در طول زمان بوده است.
از خصوصیات شاخص و منحصر به فرد این مسجد که این سازه را از دیگر هم خانواده هایش در ابعاد بناهای مذهبی مجزا میکند وجود 2 گنبدخانه (یکی ترکین و دیگری خاگی شکل)در یک صحن و سرا و 3 شبستان مجزا است.پلان حیاط مرکزی با چهار ایوان مرتفع و عمیق در چهار جبهه صحن مسجد و حجره هایی در دورتادور حیاط در دو طبقه از خصوصیات کلی کالبدی این مسجد به حساب می آید.قسمت های مختلف این مسجد شامل: مسجد صحن چهار ایوانی ، شبستان ها ، مدرسه مظفری،گنبد نظام الملک ، گنبد تاج الملک، صفه صاحب، صفه درویش، صفه استاد ، صفه شاگرد،محراب الجایتو،شبستان بیت الشتاء می باشد.
بهترین الحاقات تکمیلی این بنای با شکوه در دوران سلجوقیان اتفاق افتاد ، به خصوص در زمان حکومت الجایتو ملقب به محمد خدابنده با خلق شاهکاری از شوق و هنر و ظرافت توسط هنرمندان معمار ایرانی است همچون محراب گچبری شده الجایتو که یکی از نفیس ترین اثار گچبری شده و مزین شده به رنگهای متنوع ونقوش گیاهی واجرای 7 روش متفاوت خطاطی در 7فضای متفاوت و مجزا روی محراب نقش بسته است که نمونه ای برجسته از گچبری خلاقانه در جهان اسلام است.
از دیگر بخشهای مهم و باشکوه این مسجد می توان به گنبد تاج الملک اشاره کرد ،این گنبد به خاطر فرم ظاهری اش به گنبد خاگی نیز مشهور است با ارتفاعی بالغ بر (5/19متر و قطر 5/10متر )و با تزیینات آجرکاری و رسمی بندی های دقیق از لحاظ هندسی و طاق نماهای قرینه و حساب شده جلوه ای از الهام و تفکر را به بیننده می بخشد.در مورد نقش و عملکرد این فضا نظریاتی گوناگونی چون کتابخانه ،بارعام ارائه شده است اما آنچه مسلم است این است که این محل با بناهای دیگر تشریفاتی مرتبط بوده است.
گنبد نظام الملک:این گنبد بزرگ و زیبا در جبهه جنوبی مسجد واقع شده، که متعلق به دوره سلجوقیان است،بیس و پایه گنبد، چهارگوش بوده که به اضلاع 8 و16 و32 تقسیم شده و در ادامه در کثیرالاضلاع گنبد مدور شکل می گیرد که نمونه ای از تاثیر هنرمعماری از دوران ساسانی است،
تزیینات زیر گنبد تماما آجری است در اشکال متنوع ،گنبد ترکین نظام الملک یکی از زیباترین و مهندسی شده ترین گنبدهای ایران است که ظرافت چشمگیری دارد و کتیبه ای آجری به خط کوفی بر قاعده گنبد،نام سلطان وقت یعنی ملکشاه سلجوقی و بانی بنا خواجه نظام الملک وزیر دانشمند ملکشاه را در برگرفته است (متعلق به قرن 5ه ق)
محراب کنونی واقع بر دیوار قبله این گنبد خانه که با سنگ مرمر و کاشی تزیین شده، احتمالا متعلق به دوره آققویونلو و یا صفوی است،که بر روی محرابی از دوره سلجوقی بنا شده است. کارشناسان این حوزه با کشف یک پایه ستون از دوره ساسانی در منطقه شمالی مسجد قدمت بخش هایی ازین بنا را در زمان قبل از اسلام می دانند.
وقتی وارد شبستان مجاور گنبد نظام الملک می شویم با انواع مختلف و ازدیاد تنوع طاق و قوس ها و انواع مختلف تزیینات آجری با روشهای کاربندی و رسمی بندی به صورت برجسته و حجمهای سه بعدی بر روی پایه های ستون های عظیم الجثه عمدتا پلان دایره و گاها مربع که اصطلاحا به چهل ستون معروف هستند رو به رو میشویم با پنجره های مشبک شش ضلعی آجری، که نورو تهویه مورد نیاز فضای شبستان را تامین میکرده اند و این مسجد را در نمونه مساجد نمایشگاهی تعریف می کند به دلیل وجود بالغ بر بیش از پانصد نوع اجرای طاق و قوس و تزیینات مختلف آجری و حتی مهرهای گچی تزیین شده با قالبهای هندسی و گیاهی کارشده در بین ردیف آجرها تعبیه و اجرا شده به اضافه تزیینات کتیبه ای آجری و گچی و کاشیکاری در انواع خطوط بنایی ، کوفی و غیره اجرا شده طوری که در طول زمانهای مختلف از دوره بنی عباس در قرن 3 ه ق تا دوره صفوی و قاجار درین مسجد نمونه های معماری دیده شده است.
ایوان متعلق به این شبستان و گنبد که در ضلع جنوبی مسجد است معروف به ایوان صاحب است که مربوط به دوره سلاجوقیان می باشد، ابعاد این ایوان 12 در 12متر با پوشش گهواره ای است و سقف آن از که از مقرنس های درشت به جنس کاشیکاری معرق و آجرکاری است با ازاره های سنگی مرمری و کف مرمری پوشیده شده که صفه صاحب را چشم نواز و زیباتر کرده است که این تزیینات متعلق به اواخر قرن 9ه ق می باشد .مناره های ساخته شده مجاور این ایوان در زمان شاه طهماسب صفوی به مسجد الحاق شده که دارای تزیینات کاشیکاری به خط بنایی است و به رنگ زرد و فیروزه ای اجرا شده است.
سایر صفه ها یا ایوان ها هم دارای تزیینات مقرنس کاری شده از جنس کاشی و ترکیب با آجرکاری می باشد که اصطلاحا سبک کاشیکاری شده معقلی نامیده می شود با کتیبه های متنوع بنایی و ثلث و کوفی و نقوش پیچ دار و مدور اسلیمی و ختایی و گلدار ساخته و اجرا شده که اینچنین ظرافت طاق مقرنس کاری شده ی صفه استاد در ضلع غربی مسجد با انواع کتیبه های بنایی و نقوش گیاهی در رنگ های مختلف بسیار استادانه ساخته و پرداخته شده و از جمله ایوانهای مهم در صحن مسجد جامع می باشد.
- برچسب ها:
- مسجد جامع
- مسجد عتیق اصفهان
- بناهای تاریخی
