خانه کاظمی، تهران قدیم چاله میدان

نویسنده: Maryam Daryaei

زمان انتشار: 1398/11/13زمان مطالعه: 10 دقیقه, 6 ثانیه

0 نظر 1322 بازدید

اگر دلتان برای معماری و خانه‌های قدیمی ایرانی پر می‌کشد، اگر دلتنگ تهران قدیم هستید، فقط کافی است سری به محله محله امامزاده یحیی واقع در منطقه 12 بزنید.

عمارت کاظمی یا همان سرای کاظمی که «خانه موزه تهران قدیم» نام جدید آن است از خانه‌های قدیمی تهران، در محله چاله میدان قدیم در همسایگی امام زاده یحیی با ارزشی استثنایی قرار دارد . موقعیت فعلی بنا سرای کاظمی از خانه‌های قدیمی تهران، در خیابان 15 خرداد، در محله‌ی امامزاده یحیی کوچه ابوالقاسم شیرازی واقع شده است.

این محله قدیمی، دارای ارزش‌های خاص معماری و شهر سازی شامل بافت مسکونی، راسته، گذرهای ارتباطی، فضای شهری خصوصی و عمومی است. این محله، با توجه به تخریب‌های ناشی از ساخت و ساز جدید، بخش عمده ای از ساکنان خود را از دست داده است و اقشار جدید با تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در این محله سکنی گزیده اند.

ملک فوق در مرکز پلاک‌های همجوار خود چون نگینی قرار گرفته است. این بنا که حدود ۱۰۰ سال از ساخت آن می‌گذرد، با توجه به جدا شدن از املاک جنبی، با مساحتی حدود ۲۰۳۳ متر مربع باقی مانده که شامل ۱۲۱۵متر مربع عرصه و فضای باز و ۶۵۰ متر مربع عیان و زیر بنا است.

مرمت این پروﮊه از سال ۱۳۸۶، به سفارش معاونت فنی عمرانی منطقه ۱۲ انجام شده است.

در حال حاضر نیز در پروژه ای در قالب مردم شناسی که شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسکهایی مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته در این مجموعه به صورت کوچک و دایمی برقرار شده است.

تاریخچه بنا این بنا متعلق است به میرزا سید کاظم پسر سید میرزا هدایت الله تفرشی که در سال 1226 قمری در اوایل پادشاهی محمد شاه قاجار وارد خدمات دولتی گردید. در زمان ناصرالدین شاه از میرزاهای اصطبل شاهی بود.

در سال 1283 قمری که ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان شد چون نامبرده مشرف به اصطبل و به همراه اردوی شاه بود، در بین راه به سمت مستوفی گری اصطبل برقرار گردید. در سال 1299 قمری تا سال 1308(سال فوتش) مستوفی اصطبل خاصه و ایلخی چیان و کلیه دواب دیوانی زین خانه و کالسکه خانه بود.

در اواخر عمر ملقب به وزیر دواب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش منتسب به وی هستند. از مرحوم سید کاظم تفرشی علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه ای زیبا در خیابان ری، نبش کوچه باغ پسته‌بک به یادگار مانده است.
این مسجد و مدرسه که در تناسب معماری بی نظیر است به نام بنیانگذار و واقف آن مسجد و مدرسه کاظمیه نام دارد. بنا در محله چال میدان و در کنار کوچه امامزاده یحیی واقع شده است.

آنطور که نقشه سال 1275هجری قمری نشان می‌‌دهد در نزدیکی این خانه و در سمت غربی تکیه عباسقلی و در سمت شرق خانه، تکیه پهلوان شریف واقع بود و در سمت شمال این محله گذر منتهی به دروازه دولاب که حد شرقی حصار صفوی شده بود قرار داشت.

مشخصات بنا طرح بنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحب خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی اش ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندورنی، آب انبار، مطبخ، اصطبل است. ظاهراً خانه موجود بخشی از یک مجوعه مفصل‌‌تر است که اجزا دیگر آن در حال حاضر جدا شده اند.

اما به هر حال مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملا سنتی است. آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده است قسمت شاه نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بنای فعلی دارای دو حیاط است. حیاط جنوبی که منتهی الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است. بخش اصلی ساختمان به میزان 5/1 متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیر زمین خانه قرار دارد که دارای آجر کاری خوش نقش و نفیسی است. در ساختمان اصلی دو تالار در مرکز قرار گرفته اند.

در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشواره‌‌ها شکل گرفته اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط و گوشواره ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیر زمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاهگل اندودی سطح نمای آن را شکل می‌‌دهند پوشش داده شده است. سطح نمای خارجی تالارها آجر کاری ساده است که در محل رخ بام آن موتیوهای گچ بری گل درشت نقش بسته است. سایر سطوح نمای حیاط‌‌ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند

در فضای داخلی اتاق‌ها بخش هایی مانند گیلویی تالار و بخاری ها، دارای گچ بری هستند ولی مابقی سطوح ساده اند. اما زیباترین بخش خانه کاظمی را ارسی‌‌های زیبای طرفین تالارها شکل می‌دهند. این ارسی‌‌های بی نظیر که دارای آلت چینی‌‌های مفصل و پرنقش و نگارند با انواع شیشه‌های الوان در سطوح خارجی تزیین شده و در فضای داخلی کار، لندن کاری (نقاشی پشت شیشه) به زیباترین وجه، پارتیشن‌‌های نقش دار مجللی را ساخته اند و در کل بادگیرها و تزیینات بیرونی و نمای زیبای آجری و پنجره‌های ارسی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری این ساختمان است.

خانه کاظمی مربوط به دوره قاجار است و به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این خانه که به زیبایی مرمت شده است، حالا یکی از موزه های تهران است که با نام موزه تهران قدیم شناخته می شود.

قدم که به حیاط می گذارید، شکوه شاه نشین عمارت مبهوتتان می کند. در وسط حیاط حوض زیبایی قرار دارد و چند صندلی تا دمی در این بخش از تاریخ تهران به آرامش برسید.

عمارت به سبک معماری خانه های یزدی دارای بادگیر و حیاط بیرونی در جنوب و حیاط اندرونی در شمال است و خانه فعلی، بخش کوچکی از مجموعه ای بوده که اکنون جدا شده است. آنچه از قسمت اصلی این خانه باقی مانده، قسمت شاه نشین در دو طبقه است.

کتابخانه: قسمتی از طبقه همکف به مرکز اسناد و کتابخانه اختصاص دارد که شامل کتاب‌های مجموعه تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است که میراث فرهنگی انجام داده و شناسنامه های ثبتی بناهاست.

موزه مردم شناسی: در پروژه‌ای در قالب مردم شناسی، شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسک‌هایی مشاغل و آداب و رسوم مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته که به صورت  دائمی برقرار است. همچنین با استفاده از ویترین‌های شیشه ای، اشیا و ابزاری از زمان قاجار تا دوره پهلوی اول جمع آوری و به نمایش گذاشته شده است.

حتی تحولات پوشش از سال 1310 تا سال 1314هم در این مجموعه قابل بازدید است که هم لباس سنتی دوره قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت و شلوار و کروات را نشان می دهد.

تماشاخانه: مجموعه ای از دوربین های قدیمی و عکس های تهران قدیم  در این بخش قرار دارد.

این بنا که حدود 100 سال از ساخت آن می‌گذرد، با توجه به جدا شدن از املاک جنبی، با مساحتی حدود 2033 متر مربع باقی مانده که شامل 1215متر مربع عرصه و فضای باز و 650 متر مربع عیان و زیر بنا است.

مشخصات بنا طرح بنای کاظمی متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحب خانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی اش ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندورنی، آب انبار، مطبخ، اصطبل است. ظاهراً خانه موجود بخشی از یک مجوعه مفصل‌‌تر بود که اجزا دیگر آن در حال حاضر جدا شده اند. اما به هر حال مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملا سنتی است. آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده است قسمت شاه نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بنای فعلی دارای دو حیاط است.

حیاط جنوبی که منتهی الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است. بخش اصلی ساختمان به میزان 1/5 متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیر زمین خانه قرار دارد که دارای آجر کاری خوش نقش و نفیسی است. در ساختمان اصلی دو تالار در مرکز قرار گرفته اند.در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشواره‌‌ها شکل گرفته اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط و گوشواره ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیر زمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاهگل اندودی سطح نمای آن را شکل می‌‌دهند پوشش داده شده است. سطح نمای خارجی تالارها آجر کاری ساده است که در محل رخ بام آن موتیوهای گچ بری گل درشت نقش بسته است. سایر سطوح نمای حیاط‌‌ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند.در فضای داخلی اتاق‌ها بخش هایی مانند گیلویی تالار و بخاری ها، دارای گچ بری هستند ولی مابقی سطوح ساده اند. اما زیباترین بخش خانه کاظمی را ارسی‌‌های زیبای طرفین تالارها شکل می‌دهند. این ارسی‌‌های بی نظیر که دارای آلت چینی‌‌های مفصل و پرنقش و نگارند با انواع شیشه‌های الوان در سطوح خارجی تزیین شده و در فضای داخلی کار، لندن کاری (نقاشی پشت شیشه) به زیباترین وجه، پارتیشن‌‌های نقش دار مجللی را ساخته اند و در کل بادگیرها و تزیینات بیرونی و نمای زیبای آجری و پنجره‌های ارسی از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری این ساختمان است.مرمت این پروژه از سال 1386، به سفارش معاونت فنی عمرانی منطقه 12 انجام شده است. در حال حاضر نیز در پروژه ای در قالب مردم شناسی که شهرداری با استفاده از ماکت‌ها و عروسکهایی مشاغل و آداب و رسوم  مردم تهران طی 150 سال گذشته را به نمایش گذاشته در این مجموعه به صورت کوچک و دایمی برقرار شده است. در این مجموعه حرف و مشاغل تهران قدیم به نمایش گذاشته شده است لوازم زندگی و بازی‌هایی که در تهران قدیم بوده است نیز در این موزه به نمایش درآمده است. در سرای کاظمی تحولات پوشش از سال 1310 تا سال 1314 هم به نمایش گذاشته شده است که هم لباس سنتی دوره قاجار و هم تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی را نشان می‌دهد. طبقه همکف به مرکز اسناد و کتابخانه اختصاص دارد که شامل کتاب‌های مجموعه تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است.آب انبار خانه کاظمی در حیاط شمالی قرار دارد که از آن هم برای آب مصرفی و هم به عنوان رختشوی خانه استفاده می شده است . آب این آب انبار از قنات زیر خانه تامین می شده است. 

چطوری به عمارت کاظمی بروم؟

نشانی خیابان 15خرداد - کوچه امامزاده یحیی - کوچه ابوالقاسم - پلاک 46 است.

مترو: دو ایستگاه پانزده خرداد خط 1 و بهارستان خط 2 نزدیک ترین ایستگاه های مترو به این محله هستند، اما از هر کدام نزدیک به 10 دقیقه پیاده روی پیش رو دارید.

اتوبوس: با اتوبوس به ایستگاه میدان بهارستان بروید و از آنجا اگر حوصله پیاده روی ندارید، با تاکسی مسیر خود را تا چهارراه سیروس ادامه دهید.

بی آرتی: می توانید با بی آرتی های خاوران-آزادی خود را به میدان قیام برسانید.

خودروی شخصی: محله امامزاده یحیی از شمال به خیابان امیرکبیر و از شرق به خیابان ری می رسد و در جنوب خیابان پانزده خرداد شرقی است. اما فراموش نکنید که محله در محدوده طرح ترافیک قرار دارد.