قبرستان تخت فولاد اصفهان
نویسنده: لیلا فردوسی
گورستانهاي شهر اصفهان
شهر اصفهان از دوران گذشته مركز بسياری از حكومتها بوده است و به اين واسطه حدود و قلمرو آن در زمانهای
مختلف متغير بوده و بر حسب عادت و احتياج دراين شهر قبرستانهاي متعددي وجود داشته است.
معمولاً هر محله از محلات شهر اصفهان در بيرون دروازه محله و خارج از فضاي مسكوني خود گورستاني داشته و ساكنين محل مردگان خود را در آن گورستان دفن مي كردند.
گذشته از آن بسياري از علما و روحانيون و بزرگان، مقبره خصوصي براي خود داشته اند و يا پس از مرگ در محل زندگي خويش به خاك سپرده مي شده‌اند.
اين گورستانها ازگذشته تا حال به چندين دسته تقسيم مي‌شوند
الف – گورستانهايي كه پيش از اسلام داير بوده و اكنون اثري از آنها نيست: مانند گورستان تاريخي چملان يا چلمان.
ب – گورستانهاي بعد از اسلام كه از ميان رفته‌اند: مانند قبرستانهاي آب بخشان، آسياب چهارسنگ، باغ خلفا و…
ج- قبرستانهايي كه عموماً از حالت قبرستان بودن خارج شده، لكن كم و بيش اثري از قبور در آنها ظاهر است و عموماً امامزادگان و مقابر خصوصي مي‌باشند: مانند شاهزاده
ابراهيم، امامزاده احمد، امامزاده اسماعيل، مقبره صاحب بن عباد، قبرستان طوقچي، گورستان با باركن الدين يا تخت فولاد و …
در واقع گورستانهاي اصفهان قبل از دوران صفويه محدود به گورستانهاي محلي بوده اما از دوره صفويه و بعد از آن، گورستان تخت فولاد مهمترين قبرستان شهر اصفهان محسوب
مي‌شده و بيشتر متوفيان شهر اصفهان دراين گورستان مدفون مي گرديدند.
گورستان تخت فولاد
گورستان تخت فولاد با مساحت تقريبي 75 هكتار در حاشيه جنوبي رودخانه زاينده رود اصفهان و در انتهاي يكي از محورهاي تاريخي شمالي – جنوبي شهر واقع شده است.
اين گورستان تاريخي به دليل وسعت، كثرت مشاهير مدفون در آن و وجود ابنيه ارزشمند تاريخي يكي از مهمترين محوطه‌هاي تاريخي و فرهنگي ايران محسوب مي‌شود
وجه تسمه گورستان تخت فولاد
گورستان تخت فولاد در طول تاريخ به نامهاي «لسان الارض»، «باباركن الدين» و «تخت فولاد» شهرت داشته كه براي هر كدام از اين اسامي وجوهي ذكر شده است.
الف – لسان الارض
1. هنگامي كه خداوند به زمين و آسمان گفت: «به ميل يا به كراهت بياييد» زمين اصفهان اجابت كرد و بدينسان بخشي از زمين اصفهان «لسان الارض» نام گرفت.
2. گويند حضرت امام حسن مجتبي (ع) هنگامي كه در مسير فتح گرگان و يا براي جهاد به طرف قزوين از اصفهان عبور مي‌كرده و در اين زمين نماز خوانده‌اند، اين زمين با ايشان
تكلم كرده است.
ب- مزار بابا ركن الدين:
باباركن الدين عارف و صوفي عاليقدر سده هشتم هجري قمري است. پس از دفن وي در ساحل جنوبي زاينده رود كه در مسير جاده شيراز قرار داشت، آن قسمت از سرزمين‌هاي
مجاور آرامگاه باباركن الدين به «مزار باباركن الدين» شهرت يافت. ظاهراً از زمان دفن وي تا اواخر دوران صفويه به تخت فولاد«مزار باباركن الدين» مي‌گفته‌اند. در پي اين نام
گذاري پل خواجو نيز نام «پل باباركن الدين» معروف گشته و خيابان امروزين فيض كه راه قديم شيراز بوده نيز ظاهراً به اين نام موسوم بوده است.
ج_ تخت فولاد:
1.گويند حضرت امام حسن (ع) در اصفهان براي بي اثر كردن جادوي يهود دراين ناحيه تختي از فولاد ساخته و در آن منزل كردند.
2.«پولاد» نام يكي از دلاوران و سرداران ديالمه بوده است كه از سنگهاي مفروشي در وسط خيابان ميان پل خواجو و دروازه قبرستان، محلي تخت مانند براي خود ساخته و بر آن
مي نشسته و كشتي گيران و پهلوانان برابر او بر زمين مسطحي به كشتي مي‌پرداختند و از اين رو اين محدوده به نام «تخت فولاد» معروف گشته است.
3.بابا فولاد حلوايي پسر استاد شجاع (متوفي 959 ه.ق) يكي از عرفا و صوفيه است كه عده‌اي معتقدند تختگاه او در اين زمين بوده است و به اين جهت ابتدا به منطقه كوچكي كه
آرامگاه بابافولاد بود «تختگاه بابا فولاد» اطلاق مي شد و از نيمه دوم قرن يازدهم هجري نام «تخت فولاد» به جاي «مزار باباركن الدين» شايع شد و رواج يافت.او ظاهراً از
جوانمردان روزگار خويش بوده و عوام تخت فولاد وي را از اوليا مي‌شناسند و از او كرامت ها حكايت مي كنند. سنگ گور وي هم اكنون در صحن مركز تلفن تخت فولاد موجود
است.
در میان هر یک از قطعه‌های تخته فولاد آرامگاه یک یا چند تن از مشاهیر نامدار قرار دارد و آن قطعه به عنوان تکیه و به نام آن فرد نامیده می‌شود.
مکان‌های مهم و تاریخی ثبت شده ملی تخت فولاد عبارتند از:
تکیه میرفندرسکی معروف به تکیه بختیاری‌ها
سنگ قبر بابا فولاد حلوائی
آرامگاه بابا رکن‌الدین
تکیه آغا باشی
تکیه آقا حسین خوانساری
تکیه آقامجلسی (سید ابوجعفر)
تکیه بروجردیها
تکیه تویسرکانی
تکیه جویباره‌ای
تکیه خاتون‌آبادی
تکیه ریزیها
تکیه سید العراقین
تکیه شهشهانی
تکیه فیض
تکیه لسان الارض
تکیه مادر شاهزاده
تکیه محمد جعفرآباده‌ای
تکیه میرزا رفیعا
تکیه واله (والهیه)
تکیه چهارسوقی
تکیه کازرونی
تکیه کلباسی (ابوالمعالی)
آرامگاه بید آبادی
آب‌انبار کازرونی
شبستان مسجد مصلی
مسجد رکن الملک
تکیه فاضل هندی
گورستان تخت فولاد در گذر تاريخ:
تخت فولاد پيش از اسلام:
حافظ ابونعيم اصفهاني در كتاب خود به نام «ذكر اخبار اصفهان» به قدمت بخشي از تخت فولاد به عنوان «لسان الارض» اشاره مي كند و معتقد است آن گاه كه خداوند خطاب به
آسمانها و زمين فرمود « به ميل يا كراهت بياييد» زمين اصفهان به خداوند جواب گفت و از اين روي «لسان الارض» ناميده شد. بنابراين قدمت و اهميت لسان الارض در تخت
فولاد با خلقت آسمان و زمين آغاز مي شود. اين مطلب نشانگر سابقه تاريخي اين زمين مقدس بوده و حكايت از آن دارد كه اين مكان قبل از اسلام نيز مورد توجه و عنايت مردم
شهر اصفهان بوده است.
در كتاب «نصف جهان في تعريف الاصفهان» آمده است كه در لسان الارض قبري موجود است كه به قبر «يوشع نبي» شهرت دارد. در واقع وجود اين قبر نيز در ناحيه لسان
الارض قدمت اين منطقه را به پيش از اسلام باز مي‌گرداند.
تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف
در اصفهان .
← در رشته معماری و کاشی کاری
از جمله آثار هنری در رشته معماری و کاشی کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رکن الملک و تکایای حاج
محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است.
← در خوش نویسی
در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگنوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی ( سمسوری )، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه
میرفندرسکی، سنگنوشته مادّه تاریخ مسجد مصلاّ به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای
بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می‌توان نام برد.
← شعر
اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی ( رکن الملک )، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.
← نقاشی
از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور
آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.
← سنگ تراشی
از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین، از استاد
محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است.
مقصوره کوچک مسجد مصلاّ که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.
← نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور
نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ــ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ــ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این
گورستان در دوره‌های مختلف است.
نکته‌ی جالبی که در مورد این قبرستان وجود دارد، در نظر نگرفتن آن به عنوان گورستان رسمی شهرستان اصفهان، حتی پس از دفن بابا رکن‌الدین و دیگر بزرگان و علمای دینی تا
زمان حکومت صفویان است. اما در دوران پادشاهی شاه عباس دوم، این مکان گسترش و رونق قابل توجهی یافت و ساختمان‌های متعددی از جمله خانقاه‌ها، تکیه‌ها و باغ‌ها در آن
محل، بنا شد. این درحالی است که متاسفانه پس از حمله‌ی افغان‌ها به ایران و نابود کردن بسیاری از مکان‌ها و عمارات تاریخی، این اثر ارزشمند نیز در مدت زمان کوتاهی، مورد
تخریب و خسارت‌های تاسف‌باری قرار گرفت.
معماری تخت فولاد
تکیه‌ی لسان‌الارض که اصلی‌ترین مصالح به کار رفته شده در آن خشت است، در بخش شرقی تخت فولاد اصفهان قرار گرفته و طبق اظهار نظر کارشناسان و باستان‌شناسان قدمت
آن به دوران دیالمه باز می‌گردد. آنها معتقدند که در دوره‌ی حکومت صفویان بخش‌هایی به آن اضافه شده که باعث ایجاد تغییراتی در ظاهر اولیه‌ی آن شده است. این تکیه از صحنی
بزرگ، عمارت و یک مسجد تشکیل شده که ساختمان مرکزی آن را شخصی به نام گالدیری، خانقاه نامیده است. این بخش از اتاق‌های مستطیل شکلی که به صورت تودرتو و به تعداد
یک سری 9 تایی ساخته شده، تشکیل شده است. جالب است بدانید که معمار و سازندگان این اتاق‌ها، آنها را بوسیله‌ی یک راهرو به یکدیگر مرتبط ساخته‌اند. همچنین به نظر می‌رسد
در این بنای تاریخی، کتبیه‌ای مزین به خط کوفی و با هنر گچبری کشف شده است.
در سال ۱۳۶۳ این گورستان متروک اعلام شد. این اثر به‌طور یکجا و پس از آن اجزای آن یک به یک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است.
تفریح یاب خواندن مقاله های زیر را به شما توصیه می کند:
